Eudaimonia: Aristoteles’e Göre Kişisel Mutluluk
İÖ 384'te Stagira’da dünyaya gelen ilklerin ve kategorize etmenin adamı Aristoteles, şüphesiz ki muhtelif konulardaki düşünceleriyle birçok alanda -fizik, gökbilim, zooloji, mantık, siyaset vb.- tutarlı ve iştah kabartıcı fikirleriyle nam salmıştır. On sekiz yaşlarında Platon’un öğrencisi olmuş ve onun düşüncelerini benimsemiş, zamanla ondan çok farklı düşüncelere de mazhar olmuştur. Bu yazıda bizim inceleyeceğimiz şey ise onun biyografisi ve bu geniş alanlardaki düşüncelerinden çok, ona göre insanın nasıl mutlu olacağı fikridir. Aynı zamanda Sokrates’in ve Platon’un eudaimonizm öğretilerine girmeden -yazının hacminin bir hayli artıracağından- yalnızca Aristoteles’in eudaimonizm anlayışını aktaracağımı şimdiden belirtmek isterim.
Evvela Nikomakhos’a Sonra Bize Etik
Felsefe ile biraz haşır neşir olanlar bilirler ki Aristo etik ile ilgili düşüncelerini, oğlu Nikomakhos’a ithaf ettiği kitapta açıklamıştır. Fakat bu eserde yer alan notlar, bizim hayatımızı da son derece ilgilendiriyor gibi görünmektedir. Türkçeye Nikomakhos’a Etik olarak çevrilen bu ölümsüz eserin başında Aristo, erdemleri karakter erdemleri ve entelektüel erdemler olarak ikiye ayırır. Entelektüel erdemlerin kaynağı öğretim iken karakter erdemlerinin kaynağı alışlanlıklarımızdır. İyi alışkanlıklar edinmek ve iyi eylemlerde bulunmak bize haz verir ve mutluluğumuza katkı sağlar. Peki ona göre mutlu olmak bu kadar basit midir? Elbette ki hayır, hatta ona göre mutlu olmak hayatımızın nihai amacıdır. Buradaki mutluluktan kasıt Aristoteles’in ‘’eudaimonia’’ adını verdiği terimdir. Söz konusu Aristoteles olunca işin içinden çok açık bir formül ile: bir sen, bir ben, bir de bebek ile çıkılmayacağı aşikâr oluyor tabii. Buradaki eudaimonia olarak isimlendirilen kavram, saatten saate değişen, anlık mutluluğa değil bütün yaşama sirayet eden bir mutluluğa işaret etmektedir. Hümanist dilde ‘’kendini gerçekleştirme’’ kavramı da bu kavramın muhtevasına benzemektedir. İslam’da ‘’kemâle ermek’’ dediğimiz durum ya da Buda’nın öğretisindeki ‘’Niravana’ya erişmek’’ aynı şekilde bu kavramın diğer öğretilerdeki karşılığıdır. Dolayısıyla hayatın sırrına vakıf olmak, ebedî bir mutluluğa erişmek yahut ruhun sonsuz huzuru bulması gibi açıklamalara karşılık gelmektedir.
Aristoteles: Eudaimonia’nın Yolu
Peki biz ölümlüler bu nihai mutluluğa nasıl erişebiliriz sorusu zihinlerde canlanırken Aristo sahip olmamız gereken yalnızca iki şey olduğunu belirtir. Bunlar, erdem ve akıldır. Gerçekçi duygular ile aklımızı kullanarak içinde bulunduğumuz duruma uygun tepkiler vermemiz gerekmektedir.
‘’Mutluluk erdemli faaliyette; kusursuz mutluluk en iyi faaliyette bulunur ve en iyi faaliyet tefekkürdür. Kutsallıkta her şeyi aşan Tanrı’nın faaliyeti, tefekkür olmalıdır.’’
Yukarıdaki sözde de görüldüğü üzere Aristoteles düşünmeye, akletmeye ilahî bir anlam yüklemiştir. Ona göre insan bütünüyle düşünceye dalamaz fakat daldığı ölçüde ilahî yaşamı paylaşır. O halde aklı kullanmak, hayata rasyonel bir gözle bakmak ve daima mantığı ön plana almak ‘’eudaimonia’’ya erişmek için elzemdir.
Onun akla verdiği önemi bir örnekle somutlaştırmak yerinde olacaktır: Bir ağaç fidanını düşününüz. Onun yeterince sular, güneşi görmesini sağlarsanız onun zamanla büyüyerek çiçek açmasını ve meyve vermesini sağlayabilirsiniz. İnsana da akletmeyi öğretmeli, yeterli eğitimi vermeli ve onun temelini sağlamlaştırmalısınız. Fakat insanın fidandan özgürlük anlamında farkı vardır. Onu seçimlerinde hür kılmalı, ne olmak istediğine karar verme işini yine onun öz benliğine bırakmanız gerekmektedir.
Velev ki bu akıl kısmını hallettik, peki erdem kısmı ne olacak? Erdemli olmak nedir, neye yarar ve nasıl erdemli olunur sorularının cevabına Aristoteles derslerinde çok fazla yer ayırmıştır. Ona göre erdemli insan, tüm davranışlarında ve edip eylediklerinde ölçülü olandır. Bu öğretisi meşhur ‘’Altın Orta’’ öğretisidir. Aristo’ya göre her erdem, iki uç noktasında birer kötülüğü barındırır. Cömertlik; savurganlık ile cimriliğin, cesaret; korkaklık ile atılganlığın, nüktedanlık; şaklabanlık ile yabanıllığın ortasında yer alır. İşte bu ortayı bulabilen ve davranışlarında uygulayabilen insan erdemli olma yolunda büyük bir adım atmış olacaktır. Her bireyin uygun bir gurura sahip olması gerektiğini belirten büyük filozof, bu tür insanların kendi meziyetlerini küçümsememeleri gerektiğini ve hor görülmeyi hak eden herkesin hor görülmesi gerektiğini belirtir.
Alçakgönüllülük erdemi lümpenler için hatrı sayılır bir buluştur. Böylece karakterleri gereği hepsi kendini mükemmel bir şekilde erdemlilerle eşitleyerek onlardan biri gibi davranırlar.
- Arthur Schopenhauer, Yaşam Bilgeliği Üzerine Aforizmalar
Talihim Yok Bahtım Kara!
Aristoteles’e göre sizin mutluluğunuz -buradaki mutluluktan kastımız eudaimoniadır- çevrenizde süregelen birçok şeyden etkilenecektir. İradeniz ve bilginiz dışında birçok olay mutlu olmanızı engelleyebilir. Doğuştan köleyseniz, fakirseniz yahut talihiniz kötü ise bu gibi durumlar sizin mutluluğunuzu doğrudan etkileyecektir. Hatta kötü bir aile içerisinde doğmuşsak yahut Aristo’nun dediği gibi ‘’politik bir hayvan’’ olan bizler, kifayetsiz bir toplum içinde yer alıyorsak durumumuz vahimdir. Zira ailemizden dolayı eğitimimiz, tefekkür düzeyimiz yetersiz kalacağı gibi doğamız gereği başkalarıyla birlikte yaşamak zorunda olan bizler, kifayetsiz bir toplum içinde benliğimizin tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalacağızdır. Hukukun ve eğitimin güdük olduğu bir toplum erdemlerin katline meyledecektir.
Peki, şans tüm kapıları yüzünüze kapattıysa eliniz kolunuz bağlı mı bekleyeceksiniz? Elbette ki hayır. Aristoteles’in size burada vereceği öğüt ‘’doğru karaktere sahip olun’’ olacaktır. Şansınızı artırmak sizin elinizde olan bir şey değildir. Dolayısıyla siz haz peşinde koşmak yerine iyi bir insan olmaya ve doğru şeyleri yapmaya çalışmalısınız. Yaşamınızı daha iyi kılacak olan şey budur. Yalnızca kendi aklınızı kullanarak birçok şeye erişebilir ve birçok şeye sahip olabilirsiniz. Çünkü Arisoteles’e göre insanlar doğaları gereği bilmek isterler ve bu sebepten dolayı akıllarını kullanmaya mecburdurlar. Tüm bu öğretinin özetinde Aristoteles, ‘’yücegönüllü’’ bir insan olursak hakiki mutluluğa erişebileceğimizi belirterek yücegönüllü insanın vasıflarını ardı ardınca sıralıyor. Nikomakhos’a Etik’ten bu kısımla alâkadar fazlasıyla beğendiğim bir pasajın kısa bir bölümünü sizinle paylaşmak istiyorum. Zira bu pasajda Aristo’nun etik öğretisinin birçok yansımasını bulabileceğinizi düşünmekteyim:
Hiçbir şey ya da hemen hemen hiçbir şey istemek, yardıma hazır olmak, yüksek konumda olanlara karşı asil; orta sınıf insanlara karşı mütevazı olmak yücegönüllü insanın işaretidir. Çünkü yüksek konumda olanlardan üstün olmak zor ve yüce bir şeydir. Fakat orta sınıftan üstün olmak kolaydır ve yüksek konumda olanların üstünde bir duruş terbiyesizliğin işareti değildir. Ama aşağı kişiler arasında zayıfa karşı güç göstermek kadar kabalıktır…
Nefretinde ve sevgisinde de açık olmalıdır çünkü duygularını gizlemek, yani gerçeklerden çok insanların ne düşündüğüne aldırmak korkakların işidir. Yücegönüllü insan, küçümseyici olduğu için konuşmaktan muaftır ve kaba kişilere ironi yaparak konuştuğu zaman hariç, hakikati söyleme eğilimindedir. Hayranlık duymaya da eğilimli değildir. Dedikodu yapmaz, zira ne kendisiyle ne de başkalarıyla ilgili konuşur. Kendisinin övülmesine ve başkalarının kınanmasına aldırmaz. Kârlı ve yararlı şeylerden çok kârsız şeylere sahip olan kişidir. Dahası yücegönüllü kişi yavaş adımı, derin sesi ve düzgün konuşmayı benimser. Yücegönüllü kişi işte böyledir! Onun gerisinde kalan kişi pısırık, onun ötesine geçen kişi kendini beğenmiştir. (Altın Orta tam burada yer alıyor.)
- Aristoteles, Nikomakhos’a Etik (1123b-1125a)
Sorgulamanın, akletmenin ve hürriyetin zevkine doyasıya vardığınız bir hayat dileğiyle; saygı, hoşgörü ve bilgi ile kalınız.
Bu yazının özetini ve seslendirilmiş hâlini YouTube kanalımdaki şu videoda bulabilirsiniz:
Diğer Yazılarım:
- Bir Talebe, Bir Öğretmen: Nietzsche ve Schopenhauer
- Mutsuzluğun İmkânsızlığı: Stoa Felsefesi ve İçsel Huzur
- Ölümün Doğurduğu Adam: Michel de Montaigne
- Jean-Jacques Rousseau: Toplum Sözleşmesi, Ütopya ve Dönüşüm
- Yerleşik Ahlâka Balyoz Darbeleri: Friedrich Nietzsche
- Platon: İdeâl Devlet, İdeâl Cemiyet ve İdeâl İnsana Bir Bakış
- Bir Başka Filozof: Arthur Schopenhauer
- Diyojen’in Hocası Antisthenes ve Kinik Okulu
- Sadeliğin, Yalnızlığın Kutsallığı: Diyojen
- İdea’lleri Olan Büyük Filozof: Platon
- Eudaimonia: Aristoteles’e Göre Kişisel Mutluluk
- Bir Vâzife Olarak Ahlâk: Immanuel Kant
- Münzevînin Sığınağı: Yalnızlık
- Stoacılık: Köleden İmparatora Uzanan Felsefe -1
- İnsan Neden Boyun Eğer: Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev (Etienne de La Boétie)
- Bir Kişilik Ödünlemesi: Irkçılık
- Spinoza’nın Tanrısı
- Felsefeye Giriş Yapmak İsteyenlere Naçizane Bir Rehber, Kitap Önerileri
- Jean-Jacques Rousseau: Meczupluk ve Dâhilik Arasında Bir Yaşam-1
- Felsefe Ahmaklık Mıdır?
- Aydınlanma Hakkında Bir Deneme: Kant’ın Işığında
- Akıllı İnsan Hipotezi: Ön Yargı
- Modern Dünyanın Putları: Irk, Kan ve Toprak
- Friedrich Nietzsche: Tanrı’nın Ölümü ve Üstinsan (Übermencsh) Felsefesi
- ‘’Sapere Aude!’’: Bilmeye Cesaret Et!
- Elvedâ Çürük Elmalar: Felsefenin Gücü
- Filozofça Ölmek: Boethius
Bu yazıyı yazmadan evvel geçmişte yaptığım okumalar ve yararlandığım kaynaklar:
Aristoteles (2018) Ruh Üzerine.(Ömer A, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayıncılık
Aristoteles (2014) Nikomakhos’a Etik.(Furkan A, Çev.). İstanbul: Say Yayınları
Arslan, A. (2017) Felsefeye Giriş. Ankara: BB101 Yayınları
Ökten, K. (2017) Aristoteles-Fikir Mimarları. İstanbul: Say Yayınları
Platon (2006) Sokrates’in Savunması:(Ali Ç, Çev.). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları
Russell, B. (2016). Batı Felsefesi Tarihi 1. Cilt. İstanbul: ALFA.
Vorlander, K. (2008). Felsefe Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık.
Warburton, N. (2015) Felsefenin Kısa Tarihi. İstanbul: ALFA
Warburton, N. (2015) Felsefeye Giriş. İstanbul: ALFA
Düşüncenin ve felsefenin yayılması; bilinmesi, sorgulanması için bu ve bu türlü yazıları alkışlayabilir ve çevreniz ile paylaşabilirsiniz.
